Temizodalar ve Sarf Malzemeleri

Sinan CERAN

“Temizoda” ISO 14644-1: 2015 standardına göre “Havadan gelen partikül sayısı konsantrasyonunun kontrol edildiği ve sınıflandırıldığı, partiküllerin oda içine girişini, oda içinde oluşmasını ve tutulmasını minimize etmek için dizayn ve inşa edilen ve işletilen oda” olarak tanımlanmıştır.

Fakat bir temizoda bu tanımdan daha fazlasını kapsamaktadır, çünkü 7/24 ve 365 gün sürekli çalışacak bir alandır. Bu sebeple temizoda, tasarım aşamasından başlayarak çapraz kontaminasyonu önleyici, mikroorganizmaların ve partiküllerin birikim yapmadığı malzemelerin seçimi ile yapımı esnasındaki uygulama metodu, uygulayan kişilerin yetkinliği, işletme maliyetleri göz önünde bulundurulan çok özel, disiplinli çalışma gerektiren bir alandır.

Bir temizodanın tasarımında ihtiyaca yönelik olarak farklı metotlar ve yaklaşımlar olduğundan zaman içinde bunlara bir standart getirme ihtiyacı oluşmuştur. İlk temizoda standardından bugüne farklı endüstrilere yönelik standartlar ortaya çıkmıştır.

Aşağıdaki tabloda tüm bu standartların kıyaslamasını bulabilirsiniz.

Hava kaynaklı partikül kontaminasyonunun sınıflandırma karşılaştırması

Saflık sınıfları: Hava kalitesi şartlarının belirlenmesi saflık seviyesi sınıfları şeklinde gerçekleştirilir. İlaç endüstrisinde ve GMP'ye göre çalışan diğer şirketlerde, tolere edilebilir bir mikrobiyolojik kontaminasyon da tanımlanmaktadır.*ABD Federal standart 209E, 2001 yılında DIN EN ISO 14644-1 ile değiştirildi ve artık geçerli değil

Sınıflandırma:Saflık ya da saflık seviyesi, mevcut safsızlık seviyesi ile karakterize edilir, bu sayede mevcut partiküllerin büyüklükleri ve sayıları bunları farklı saflık sınıflarına tahsis etmek için kullanılır.

Neden Temizoda Sarf Malzemeleri?

Çeşitli alanlara yönelik inşa edilmiş olan temizodalarda aşağıda belirtilen sebeplerden ötürü kendilerine has sarf malzemeler ile çalışılmalıdır:

İleri teknoloji sanayisi: Mikroelektronik, Yarıiletken, Nano Teknoloji, Optik, Sensör vb. üretimi

• Ürün kalitesini yükseltmek
• Üretim verimliliğini artırmak
• Çeşitli ürünlerde daha az malzeme kullanmak

Hijyenik ürünlerin imalatında: İlaç, Aşı, Biyoteknoloji, Süt Ürünleri, Medikal Ekipmanlar

• Ürünlere mantar, bakteri, küf gibi mikroorganizmaların bulaşmasını önlemek
• Ürünlerin raf ömrünü uzatmak
• Ürünlerin kalitesini artırmak
• Çapraz kontaminasyonu engellemek

Hastanelerde: Ameliyathane, Yoğun Bakım Ünitesi, Sterilizasyon Ünitesi, Laboratuvarlar

• Hastane enfeksiyonlarının önüne geçmek
• Bulaşıcı hastalıkların yayılmasını önlemek
• Çapraz kontaminasyonu engellemek

Temizoda Sarf Malzemeleri Arasındaki Temel Farklılıklar

Temizodalar toz oranının yapılacak iş için gerekli olan seviyeye indirildiği ve/veya mikroorganizmaların üremelerinin önüne geçilmesi gerektiği mekanlardır. Bu açıdan bakıldığı zaman temiz ortamlarda kullanılacak olan sarf malzemeleri de odaların kendisi gibi genel olarak ikiye ayrılabiliriz:

1. Tozsuz ortamlar: Mikroorganizmaların önemli olmadığı ancak toz taneciklerinin, üretimi ve üretilen malzemenin kalitesini etkilediği ortamlardır. Bu tip üretim alanlarına örnek olarak mikroçip ve yarı iletkenlerin üretimi, optik kaplamaların yapıldığı alanlar, sensör üretimini verebiliriz. Bu alanlarda kullanılacak olan sarf malzemelerde hijyen aranmamasına karşı ESD özellikleri öne çıkar. Kullanılacak olan malzemelerin anti-statik özelliğinin olması, kullanılan asitlere ve diğer kimyasallara karşı dirençli olabilmesi, kullanılan gözlüklerde sıçramalara karşı koruyucu özelliğinin olması gereken alanlardır.
2. Hijyenik ortamlar: Yaşayan ve koloni oluşturan mikroorganizmaların bulunmaması gereken veya en az seviyeye indirildiği ortamları hijyenik alanlar olarak tanımlayabiliriz. Bu tip ortamlara örnek olarak ilaç üretimi, hastanelerin hijyenik temizodaları, ampul, torba üretimi gibi ilaç yan sanayisini, ameliyat ipliği, kateter üretimi gibi hastane yan sanayisini, süt ürünleri ve diğer gıda üretimi yapılan ortamları sayabiliriz. Bir temizoda yukarıdaki standartlara göre tasarlanıp işletmeye alındıktan sonra başka önemli bir konu ortaya çıkmaktadır, bu da o temizodanın standartlara uygun olarak devam etmesini sağlayabilmektir. Bu noktada da önemsiz gözüken ama çok önemli olan sarf malzemeler gündeme gelmektedir. Bu alanlarda seçilecek olan sarf malzemeler tüm üretim sürecini etkileyecektir. Bu sebepten dolayı özellikleri sertifikalandırılmış, takip edilebilir, steril veya sterilize edilebilir, partikül salınımı yapmayan, kalıntı bırakmayan malzemeler tercih edilmelidir.

Temizoda sarf malzemeleri söz konusu olduğu zaman çok geniş bir ürün yelpazesinden bahsediyoruz, fakat burada ilgileneceğimiz ürünleri azaltabilmek için öncelikle ne tip bir temizodada kullanılacağına bakmamız gerekecektir. Örneğin, İlaç endüstrisinde tercih edilen aseptik alanlara özel kıyafetler ile elektronik sanayisi gibi alanların kıyafetleri farklıdır.

Çalıştığınız temizodanın ve prosesinizin gerekliliklerine uygun sarf malzemeleri seçilmediği zaman sadece oda şartlarını bozma riskini göze almıyor fakat o alanda yapmış olduğunuz çalışmayı da riske atmış oluyorsunuz. Bu sebepten dolayı kullandığınız tüm malzemelerde mümkün olduğunca sizin çalışma alanınızın gerekliliklerine uygun olduğunu gösteren belge ve sertifikaları dikkate almak gerekir. Eğer bu belgeler sağlanamıyorsa da o ürünü değiştirmek gerekir. Aksi takdirde saatlerce uğraşarak ürettiğiniz bir ürünü çöpe atmak zorunda kalabilirsiniz. Bu da hem sizin emeğiniz hem hammaddenin kaybı, hem işletme masrafı kaybı, hem de çalışma alanınızın bozulmasından dolayı zaman ve para kaybınıza yol açar. Belki sarf malzeme seçimi yaparken en ucuzunu değil ama bu belgeleri sağlayan bir ürünü seçmiş olsaydınız daha fazla bir maliyet ile tüm bu risklerden kurtulmuş olacaktınız.

Sarf malzeme seçiminin çok önemli olmasının bir diğer nedeni ise hem çapraz kontaminasyonu önlemek hem de en büyük kirlilik kaynağını engellemektir. Eğer kıyafetleri inceleyecek olursak, bir temizoda içindeki sarf malzemelerin en önemlisi olduğunu söyleyebiliriz, çünkü en büyük kirlilik kaynağı esasında o alanda çalışan personeldir. Bir insan günde 1.000.000.000’dan fazla cilt hücresi döker ve bu alanlarda çalışan personel ne kadar bilinçli ve eğitimli olursa olsun bunun önüne kendi başına geçemez.

Bir temizodanın içinde çalışmak bu sebepten dolayı ciddi bir disiplin ve özen gerektirir. Temizoda giysileri seçiminde, işlem yapılan madde, ürün veya prosesin gerektirdiği koruma düzeyi mutlaka göz önüne alınmalıdır. Ayrıca, temizoda için en büyük kontaminasyon kaynağı insan olduğundan, koruyucu giysilerin üstün özelliklere sahip olması büyük önem taşımaktadır.

Kıyafetler

Temizoda giysileri seçilirken şu özelliklerin dikkate alınması önemlidir:

• Kumaşın tipi (dokumalı, dokumasız, örgü)
• Kumaşın teknik özellikleri (yüzey ağırlığı, hava geçirgenliği, su buharı direnci, partikül tutma kapasitesi, yüzey direnci, ESD özelliği, yanma dayanıklılığı, erime dayanıklılığı, dekontaminasyon direnci, sterilizasyon direnci)
• Giysinin kullanım rahatlığı ve fizyolojik özellikleri (kalınlık, ağırlık, esneklik, filtreleme özelliği, konfor, dayanıklılık)
• Yapım tekniğine bağlı özellikler (dikişlerin kalitesi veya giysideki donatılar)

En uygun temizoda giysisinin seçilmesinde doğru kararı verebilmek için aşağıdaki hususlar önemlidir:

• Üretici firma tarafından yapılan testlerin sonuçlarına ulaşabilme
• Bağımsız kuruluşlarca yapılan test sonuçlarının mevcudiyeti
• Üretici firmadan ürünlerle ilgili teknik özelliklerin alınabilmesi
• Ürünlerle ilgili satıcı firmadan gereken teknik desteğin alınabilmesi

IEST’e göre temizoda kıyafetlerinde temizlik sınıflandırması şu şekildedir:

IEST-RP-CC003, www.iest.org

Bu sınıflandırmaya göre, aşağıda detaylı olarak görebileceğiniz alanlara özel kıyafet giyinme mecburiyetleri vardır. Bu kıyafetlerin de bazı özellikleri barındırması gerekmektedir, örneğin;

İlaç Sanayisi – Aseptik Alan: Otoklavlanabilir olması, içeride çalışan personelde minimum seviyede çıplak vücut açıklığı bırakması, mikrobiyal kontrollerin yapılması, en az 50 defa dekontamine edilebilmesi, takip edilebilir olması, bunların sertifikalandırılabilmesi,

Elektronik Sanayisi: ESD özelliğinin yüksek olması, sterilite yerine iletkenliklerin öne çıkması, en az 50 defa dekontamine edilebilmesi, asitlere karşı dayanıklı olması, tüm özelliklerin sertifikalandırılabilmesi gerekir.

Temizoda sınıfları farklı olduğu gibi kıyafet gereklilikleri, değişim sıklıkları da bu sınıflara göre değişmektedir.

IEST-RP-CC003, www.iest.org

Tüm bu koşulları sağlayan yıkanabilir kıyafetlerin yanında bir de tek kullanımlık kıyafetler de var, peki ne zaman yada neye göre tek kullanımlık kıyafetler tercih edebiliriz?

Seçim yaparken göz önünde bulundurmamız gereken şartlar:

• Üretilen ürünün gereklilikleri
• Üretim prosesi
• Üretim işlemleri sırasında kullanılan malzeme sayısı
• Tekrar kullanılabilir malzemeler için temizlik ve sterilizasyon hizmeti olanağının mevcudiyeti

Tek kullanımlık kıyafetleri tercih etmemiz gereken durumlar:

• Toksik veya biyolojik zararlı ürünler ile çalışıyorsak
• Zararlı kimyasallarla çalışıyorsak
• Tekrar kullanılabilir malzeme için temizlik hizmeti alınamaması durumunda
• Sınırlı ve az sayıda malzeme ihtiyacımız olması nedeniyle tekrar kullanılabilir malzemeye oranla daha ekonomik kalması
• Ziyaretçilerin giyinmesi için

Temizoda sınıflarına göre en çok kullanılan malzemeler, uyumlulukları ve özellikleri:

Polyester Malzeme

Özelliği: Az kir tutar, elastiktir, genişleyebilir, yüksek yırtılma ve aşınma direnci vardır, elektrostatik yükleme yapmaz.

Kullanım Alanları: Temizoda giysileri (tekrar kullanılabilir), temizoda bezleri, elbise, gömlek, kravat, yelken bezi vb.

Polipropilen Malzeme

Özelliği: Su emmez, neme %100 dayanıklıdır, dayanıklılığı yüksektir, çürümez, elektriksel izolasyon kapasitesi yüksektir, esneme kapasitesi yaklaşık %30’dur.

Kullanım Alanları: Temizoda giysileri (tek kullanımlık), spor çamaşırları, dış mekan giysileri vb.

Viskoz Malzeme

Özelliği: Sentetik selüloz liflerinden üretilir, su emme kapasitesi yüksektir.

Kullanım Alanları: Islak bezler, pamuklu çubuklar, temizoda silme bezleri (polyester ve polipropilen ile karışımı).

Eldivenler

Temizoda sarf malzemeleri dediğimiz zaman bir diğer önemli nokta ise uygun eldiven seçimidir. Bir temizoda eldiveni;

• Sıvı geçirmezlik özelliğine sahip olmalıdır.
• Yapılacak prosese göre seçilmelidir ve kol ağızları mümkün olduğunca uzun ve sıkı olmalıdır. Böylece çalışırken yaptığımız hareketlerle kolumuzdan partikül kaçağı oluşmaz.
• Ele iyi oturmalı ve kullanıcı rahat etmelidir.
• İyi kavrama özelliği olmalıdır.
• Partikül çıkartmama özelliği olmalıdır.
• Temizoda şartlarına uygun ambalajlanmış olmalıdır.
• Temizoda şartlarına göre tüm testlerden geçmiş ve sertifikalı olmalıdır.

Bu eldivenlerin de bazı özellikleri kullanılacağı sanayiye göre farklılık gösterir, örneğin;

İlaç Sanayisi – Aseptik Alan: Tozsuz olması, steril olması, çift kat (double donning) kullanıma uygun olması, renk farklılıklarının olması, tek kullanımlık olması, karton kutu paketlemesinde olmaması, tüm özelliklerinin sertifikalandırılmış olması,

Elektronik Sanayisi: Tozsuz olması, ESD özellikli olması, asitlere karşı dayanıklı olabilmesi, ısıya karşı dayanıklı olması, bazı alanlarda tekrar kullanılabilir olması, tüm özelliklerinin sertifikalandırılmış olması gerekir.

Temizoda eldivenleri aşağıdaki çeşitli standartlara göre test edilmeli ve sertifikalarını kullanıcılara sunabilmelidir.

Vinil / PVC Malzeme

Özelliği: Düşük dayanıklılık ve genişleme, zayıf esneklik ve ergonomi, yüksek düzeyde uçucu olmayan bakiyeler ve ıslak parçacık sayımı.

Temizoda Uygunluğu: Parçacık kontaminasyonu bakımından hassas olunmayan temizodalar, mikrobiyal kirlenmeden korunma gereksiniminin en az olduğu odalar.

Naturel Kauçuk / Lateks Malzeme

Özelliği: Yüksek çekme dirençli ve elastik, kullanılırken parçacık çıkarmaya yatkın, üretimde ekstra yıkama yoluyla düşük parçacıklı ve iyonik madde bakiyeli yapılabilir.

Temizoda Uygunluğu: Parçacıktan ve iyonik kirleticilerden kaçınılması gereken temizodalar, biyolojik zararlı maddelere karşı mükemmel koruma, gamma radyasyonuyla sterilize edilebilir.

Sentetik Kauçuk / Nitril, Neopren, Poli-izopren, Poliüretan Malzemeler

Özelliği: İyi genişleme ve kopma direnci, iyi aşınma direnci, üretimde ekstra yıkama yoluyla çok düşük parçacıklı ve iyonik madde bakiyeli yapılabilir.

Temizoda Uygunluğu: En yüksek sınıf temizodalar için ideal, biyolojik zararlı maddelere karşı mükemmel koruma, gamma radyasyonuyla sterilize edilebilir.

Bezler

Temizoda bezleri, seçim konusunda en çok hata yapmaya müsait ürünlerdendir çünkü çeşit fazladır ve maliyet çok aldatıcı olmaktadır. Doğru bezi seçerken aşağıdaki maddelere dikkat edersek daha kolay ve doğru bir seçim yapabiliriz: 

• Öncelikle kullanacağımız bezin amacını belirlememiz gerekir, temizoda da partikül istemeyiz ve amacımıza uygun, en az partikül bırakan bezi seçerken yine temizoda sınıflarının yardımını alırız.
• Bezin büyüklüğü elin temas yüzeyi büyüklüğü ile aynı olmalıdır (Yapılan çalışmalar, bu şekilde bez yüzeyinin sadece %40’ının kullanıldığını göstermektedir).
• Bezin her yüzeyinin kullanılması önemlidir, bu yüzden kullanmadan önce doğru bir şekilde katlayarak kullanılmalıdır. Doğru katlanmış bir bez 8 temiz yüzeye sahip olacağından daha verimli kullanılabilir.

Temizodalardaki partikül problemlerinin en sık nedeni yanlış seçilen bezlerdir!

Temizoda bezleri ikiye ayrılır;

• Kuru Bezler (Woven, Non-Woven, knitted) – steril ve non-steril
• Islak Bezler (Woven, Non-Woven, knitted) – steril ve non-steril

Bir temizodanın partikül salınımı bezin üretildiği materyale göre değerlendirilebilir;

En az partikül yayılımı: Pamuklu → Selüloz → Poliamid Polipropilen → Polyester

Bir temizoda bezinin aşınma direnci, elektrostatik boşaltma, partikül salınımı, iyonlar, emiş kapasitesi, ağırlık, bazı genel kimyasallarla davranış gibi bazı testlerden geçmesi ve sertifikalandırılması gerekir.

Bir temizoda bezinin dokuması ve kesimi de çok önemlidir: dikişli, mikrofiber, non-woven, woven, sünger (foam), tam sızdırmaz kenarlı kesim, lazer kesim, ısıyla kesim, soğuk kesim (bıçakla), vb.

Üretildiği materyal, kenar kesimi ve diğer özelliklerine göre bir temizoda bezinin uygun olduğu temizoda sınıfları ve uygulama alanları aşağıda görülebilir:

Genellikle en çok tercih edilen, en yüksek temizliğe ve en düşük partikül salınımına sahip olan bezler 100% polyester olan (woven yada knitted) bezlerdir. Bunların en büyük avantajı dayanıklı olmaları ve kolay yırtılmamaları, çok düşük partikül salınımları, yumuşak olması, gamma ile sterilize edilebilir olması ve emiş kapasitesidir. Kenar kesimleri ise soğuk (bıçak) kesimi, lazer kesim ve ısıyla olabilmektedir. Fakat yüksek emiş kapasitesi, ekonomik olması, dayanıklı olması istendiği zaman non-woven selüloz ile karıştırılmış bezler tercih edilebilir. Selüloz karışımlı bezler;

• Polyester / Selüloz: Yüksek emiş kapasitesi, dayanıklı (yırtılmaya, asitlere vs..) ve otoklavlanabilir
• Mavi Polyester / Selüloz: Görsel olarak ne kadar emdiğini görebilirsiniz.
• Rayon / Polyester: Yüksek emiş kapasitesi, yüzey çizmez ve çok yumuşak, silikonsuz
• Polyester / Lyocell: En temiz non-woven bez tipi, yüksek emiş kapasitesi, çok yumuşak.
• Polypropilen / Selüloz: Ekonomik, çok yüksek emiş kapasiteli
• Rayon / Selüloz: Lens gibi hassas yüzeylerde tercih edilebilir, çok yumuşak, yüksek emiş kapasiteli ve %100 doğada çözülebilir
• Önce eritilmiş sonra birleştirilmiş Polypropilen: Çok katmanlı bir bez, çok dayanıklı ve emici. Özellikle asitlere ile çalışmak için geliştirilmiştir.

Diğer temizoda sarf malzemeleri de benzer hassasiyet gerektiren teknik özelliklere sahiptir ve doğru ürün seçimi sizin için son derece kritiktir. Zira kıyafet, eldiven ve bezlerde bahsettiğimiz gibi swablar, gözlükler, yapışkan yer paspasları, defter, kağıt, kalem, bant vb. kırtasiye malzemeleri gibi diğer başlıklarda da çok dikkatli olmak gerekir.

Bunların dışında mop ve kova sistemleri, deterjanlar, dezenfektanların seçimi ise daha da hassas olunması gereken, ciddi bilgi isteyen konulardır. Çünkü kimyasallar ve beraber kullanılan malzemelerde yapılacak bir hata çapraz etkileşime girmelerine ve üzerine bu kadar titiz davrandığımız temizodamızın istenmeyen ciddi hasarlar almasına yol açabilir.

Kısaca toparlamak gerekirse, bir temizoda her açıdan uzmanlık isteyen bir çalışma alanıdır. Tasarım aşamasından başlayıp, işletme esnasında kullanılan sarf malzemelere kadar her konuda ince bir hassasiyet ile yaklaşılması gereken bir konudur. Eğer bilgi eksikliği varsa, bunu giderebilecek yetkin bir kuruluştan eğitim ve destek almak faydalı olacaktır. Bu noktada da en önemli yaklaşım bir temizodanın tasarımından uygulamasına, eğitiminden sarf malzemelerine kadar bilgi sahibi olan güvenilir ve uzman bir kuruluştan destek almak olacaktır.

Sonuç: 

Nasıl bir temizoda ister hijyenik ister tozsuz olsun tasarlanırken sadece iklimlendirme sistemine değil, ama duvar, tavan, zemin, kapılar, pencereler, aydınlatmalar gibi tüm bileşenleri bir bütün olarak düşünülerek yapılıyorsa, o kadar emek, zaman ve para harcanarak yapılmış olan bu alanın devamlılığını ilk günkü gibi sürdürebilmek için doğru sarf malzeme seçimleri ile ilerlemek de o kadar önemlidir.

Doğru ürünle arasında sadece fiyat farkı olduğu için ucuz olanını seçmek size hiç tahmin etmediğiniz bir zarar verebilir. Bundan dolayı ilk başta kar ediyor gibi görünürken çok ciddi zararlara uğrayabilirsiniz. Halbuki yapmış olduğunuz yatırımı korumak ve hedeflerinize daha emin adımlara ilerlemek için doğru ürünleri seçerek çalışmak sizlere uzun vadede beklediğinizden daha fazlasını kazandıracaktır. Bu noktada tasarımından uygulamasına, eğitiminden sarf malzemelerine kadar bilgi sahibi olan güvenilir ve uzman bir kuruluştan destek almak en doğrusu olacaktır.

Kaynaklar:
1- International Organization for Standardization www.iso.org
2- İNŞEL Yapı ve Teknik Donatım Sistemleri www.inselltd.com
3- İnşel Temizoda El Kitabı
4- Kenter, M., Hijyenik Klima Sistemleri (Anios – Sterilizasyon Dezenfeksiyon Hastane Enfeksiyonları Sempozyumu, 21-22 Ekim 1999)
5- Big Blue, Tim EATON 1981
6- Institude of Environmental Sciences and Technology www.iest.org
7- CLEANROOM TECHNOLOGY - April 2011 https://cleanroomtechnology.com/

____________________________________

Yazar Hakkında

Sinan Ceran, İKÜ Endüstri Mühendisliği bölümünden mezun olduktan sonra, Marmara Üniversitesi Uluslararası Kalite Yönetimi üzerine yüksek lisansını tamamlamıştır. 2004 senesinden itibaren temizoda, steril alanlar ve bu alanlarda kullanılan sarf malzemeler, dezenfeksiyon sistemleri üzerine çalışmaktadır. Halen ortağı olduğu İNŞEL Yapı ve Teknik Donatım Sistemleri Ltd. Şti.’de çalışma hayatına devam etmektedir.