BİYORİSK AZALTMA STRATEJİLERİ

Etkili biyolojik bir biyorisk değerlendirilmesi sonucunda, mevcut risklerin mevcut azaltma önlemleri ile kabul edilebilir olup olmadığına karar verilmelidir. Bundan sonraki aşamada ise biyorisklerin azaltılması amacıyla hangi azaltma yöntemlerinin uygulanacağı belirlenir. Risk, olasılık ve sonuçların bir fonksiyonu olduğundan, azaltma önlemlerinin risk denklemini nasıl etkilediğini anlamak önemlidir. Buna göre riskin olasılık ve sonuçları hakkında tahminler yürüterek riskin özelliğine göre önlem alınmalıdır ki,tercih edilen azaltma önlemi risk olasılığını azaltabilsin. Azaltma önlemlerinin yeterliliğinin veya uygunluğunun belirlenmesi için ise periyodik olarak denetimler ve/veya tatbikatlar yapılmalıdır, ayrıca laboratuvarlarda meydana gelen aksaklıklar kaydedilerek sistemin performansı ortaya konulmalıdır. 

Biyorisk azaltma önlemlerini belirlemeden önce neden kapsamlı bir risk değerlendirmesi yapılmalıdır?

• Bütün tehlikeler belirlenip, azaltma sürecinde bunlara dikkat edilirse daha çok güvenlik sağlanır,
• En uygun azaltma önleminin belirlenmesine yardımcı olur,
• Gereksiz uygulanan azaltma önlemlerini belirleyerek zaman ve finansal tasarruf sağlar,
• Risk değerlendirmesinin yapılmaması ise bazı risklerin gözden kaçmasına neden olur.

Genel olarak, biyorisk azaltma yöntemleri beş ana başlıkta kategorilendirilebilir. Bunlar;

• Ortadan kaldırma veya yer değiştirme.
• Mühendislik kontrolleri
• İdari kontroller
• Uygulamalar ve prosedürler
• Kişisel koruyucu ekipmanlar

Ortadan kaldırma veya yer değiştirme; amaçlanan işi yapmamayı veya belirli bir biyolojik ajanla çalışmamaya karar vermeyi içerir. Bu nedenle en yüksek derecede risk azaltımı sağlamaktadır. Ortadan kaldırmanın iyi bilinen küresel bir örneği, uluslararası topluluğun çiçek hastalığına neden olan Variola major'un bilinen tüm stoklarını sadece Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ)’nün iki referans laboratuvarında muhafaza etme kararıdır. Bu karar ile dünyadaki iki laboratuvar dışında tüm çiçek hastalığı araştırmalarıyla ilgili riski ortadan kaldırılmıştır. Benzer şekilde, Biyogüvenlik Seviye-3 (BSL-3) laboratuvarında çalışılması gereken bir etken, daha düşük seviyede bir laboratuvara geldiğinde, çalışılması çok büyük riskleri oluşturacağından, BSL-3 seviyede başka bir laboratuvara gönderilmektedir. 2019 yılı sonunda Çin’de ortaya çıkan ve tüm dünyaya yayılan COVID-19 hastalığı (SARS-Cov-2)’nın teşhisiyle ilgili tüm dünya seferber olmuşken, DSÖ sadece BSL-2 ve daha yüksek seviye laboratuvarların teşhiste yetkilendirilebileceğini deklare etmiştir. Ancak, çoğu durumda riskin ortadan kaldırılması mümkün değildir. Bu durumlar için, bir ikame kullanmak veya tanımlanmış risk yerine, riskten daha az tehlike/tehdit oluşturan başka bir riskle değiştirmek tercih edilebilmektedir. Örneğin, yüksek patojeniteli Bacillus anthracis ile çalışma yapmayı planlayan bir laboratuvar, bunun yerine Bacillus thuringiensis gibi daha az tehlikeli bir patojen kullanarak hem araştırma hedeflerini gerçekleştirebilmekte hem de enfeksiyon riskini azaltmaktadır. Bu şekilde, sadece BSL-3 ve yukarı seviye laboratuvarlarda yapılacak olan çalışma, BSL-2 seviyesinde laboratuvarlarda daha yaygın olarak yapılabilmektedir.

Mühendislik kontrolleri; laboratuvarlarda,  hatta yüksek riskli iş yerlerinde ve üretim tesislerinde riskleri azaltan veya önleyen fiziksel değişikliklerdir. Mühendislik kontrollerinin en iyi bilinen örneği biyogüvenlik kabinleridir. Kabinin laminar akışı ile sağlanan negatif ortam ile daha güvenli çalışılmaktadır. İçerde kirlenen hava ise HEPA filtreler aracılığı ile dışarı atılarak hem çalışan kişi hem çalışılan örnek korunmaktadır. Yine kendiliğinden kilitlenebilen ve otomatik açılabilen laboratuvar kapıları ile alarm ve kamera sistemleri diğer önemli mühendislik kontrolleridir.

İdari kontroller; riskleri kontrol etmek için kullanılan politikalar, standartlar ve kılavuzlardır. Laboratuvar personeli için bir yeterlilik veya yetkinlik eğitiminin planlanması idari bir kontroldür. Biyolojik tehlike veya uyarı levhaları, işaretler ve etiketleme, ziyaretçi erişimini kontrol etme ve standart çalışma prosedürleri (SÇP)’nin kurum kültürü olarak işletilmesi idari kontrollerin diğer örnekleridir. Ayrıca laboratuvar çalışanları için aşılama programının planlanması da idari bir kontroldür.

Uygulamalar ve prosedürler; laboratuvarda olası enfeksiyonları önlemek için sürdürülen iyi laboratuvar çalışma uygulamaları ve SÇP’lerin takip edilmesi gibi faaliyetleri içermektedir. Bu şekilde temas, aerosol veya diğer bulaşma faktörlerinin en aza indirilmesi amaçlanmaktadır.

Kişisel koruyucu ekipmanlar (KKE); laboratuvardaki kimyasallara, toksinlere veya patojenik tehlikelere karşı korumak için kullanılan, giyilen veya takılan ekipmanlardır. Eldivenler, önlükler ve solunum cihazlarının tümü KKE örnekleridir. 

Bahsedilen beş azaltma kontrol önlemi de önemlidir ve biyorisklerin azaltılmasına önemli derecede katkıda bulunabilir, ancak hiçbiri tüm riskleri kontrol etmede veya azaltmada tam etkili olmayabilir. Genel olarak, riski azaltmanın en etkili yolu azaltma önlemlerinin uygun kombinasyonlarıdır. Her stratejinin farklı avantajları ve dezavantajları vardır. Örneğin, laboratuvarlar için bir havalandırma sistemi, havada bulunan bir patojenin laboratuvar dışına sızma riskini azaltabilir. Ancak bu sistemin kurulumu, çalıştırılması ve bakımı pahalı olabilir veya özel bir güç kaynağı gerektirebilir.

Tablo-1: Azaltma Önlemlerinin Avantaj ve Dezavantajları

Kontroller hiyerarşisi kavramı, azaltma önlemleri için bir etkinlik sırasını (en etkili olandan en az etkili olana doğru) tanımlar ve riski azaltmak için kontrolleri seçerken ve uygularken bu sıranın dikkate alınması gerektiğini ifade eder. Bununla birlikte kuruma veya duruma bağlı olarak, hiyerarşide daha düşük bir azaltma önlemi bazen daha yüksek olandan daha etkili olabilir. Karar vericiler azaltma önlemlerinin etkin şekilde uygulanmasını sağlamak için kurumsal yapıları, kaynakları ve diğer özelliklerin yanı sıra personel bilgisi ve yeterliliğini de göz önünde bulundurmalıdırlar. Kontroller hiyerarşisinde ilk sırada en etkili biyorisk azaltma yöntemi olan ortadan kaldırma ve yer değiştirme bulunmaktadır. İkinci sırada kişiyi, ortamı ve başka kişilerin de biyorisklere maruziyetini en etkili şekilde azaltan mühendislik kontrolleri gelmektedir. Üçüncü sırada ise kurumsal plan ve politikaların karar verildiği idari kontroller gelmektedir. İyi laboratuvar çalışma uygulamalarını ve standart çalışma prosedürlerinin işletildiği uygulamalar ve prosedürler ise dördüncü sırada yer almaktadır. Herkes tarafından iyi bilinmesine ve aslında en etkili azaltma önlemi sanılan KKE ise, aksine çevreyi, ortamı veya diğer kişileri korumaktan ziyade sadece çalışan kişiyi koruduğundan dolayı son sırada sayılmaktadır.

Dünya çapında birçok kurum ve laboratuvar, minimum organizasyonel ve finansal kaynaklara sahip oldukları için biyolojik riskleri azaltmada zorluklar yaşamaktadırlar. Çoğu laboratuvar, biyoemniyet/biyogüvenlik risklerini değerlendirecek kurumsal yaklaşıma sahip değildir. Bazen de biyorisk sistemi üst yönetim tarafından tam olarak desteklenmemektedir. Dünyanın dört bir yanındaki laboratuvarların karşılaştığı diğer zorluklar arasında sürdürülebilir bir enerji kaynağının olmaması, yetersiz altyapı, coğrafi olarak güvenlik endişeleri, değişken hava koşulları ve jeolojik tehlikeler, yetersiz eğitimli personel, belirsiz veya var olmayan ulusal ve uluslararası düzenlemeler veya kılavuzlar yer almaktadır. Bununla birlikte, laboratuvar personelleri biyoriskleri azaltmak için risk temelli bir yaklaşım uygulayabilirler. Bu yaklaşımda, iş arkadaşlarını, ailelerini ve toplumu doğrudan etkileyen biyogüvenlik/biyoemniyet risklerini daha iyi kavramak için bireysel sorumluluk alırlar. Risk temelli bir yaklaşım, personelin, ulaşılamayacak veya sürdürülebilir olmayan, kuralcı bir risk azaltma yaklaşımına bağlı kalmak yerine, kendi çevrelerinde en mantıklı şekilde bu riskleri azaltmak için gerekli önlemleri bireysel olarak alması olarak tanımlanabilir. Bu durum, kurum kültürü olarak benimsendiğinde, yazılı olarak bir sistem olmasa bile biyorisklerin azaltılması kısmen başarılabilir. Bu nedenle, belirli risk azaltma önlemlerinin laboratuvardan laboratuvara, kurumdan kuruma, ülkeden ülkeye ve bölgeden bölgeye önemli ölçüde farklılık gösterdiğini kabul etmek önemlidir. Önemli olan, mevcut minimum kaynaklarla sağlanan azaltma önlemlerinin, maksimum risk azaltma stratejisine yön vermesidir. 

DR. MURAT KAPLAN
VETERİNER HEKİM, VİROLOJİ UZMANI
BİYOGÜVENLİK SORUMLUSU 

KAYNAKLAR

CWA, 2011.LaboratoryBiorisk Management Standard: CEN Workshop Agreement 15793. CEN, 2011.

CWA, 2012.GuidelinesforImplementation of CWA 15793: CEN Workshop Agreement 16393. CEN,2012.

GMRBC, 2021. Global Biorisk Management Curriculum Net Library (GBRMCNet Library), BioriskMitigationStrategieshttps://snl.matrixlms.com/learner_module/show/276599?lesson_id=923776&section_id=3608152Erişim: 10.03.2021.

OIE, 2019a.Biosafetyandbiosecurity: Standard formanagingbiological risk in theveterinarylaboratoryandanimalfacilities (NB: Versionadopted in May 2015),Manual of DiagnosticTestsandVaccinesforTerrestrial Animals 2019,Chapter 1.1.4.,https://www.oie.int/fileadmin/Home/eng/Health_standards/tahm/1.01.04_BIOSAFETY_BIOSECURITY.pdf Erişim: 10.03.2021.

OIE, 2019b.Managingbiorisk: examples of aligning risk managementstrategieswithassessedbiorisks (NB: Versionadopted in May 2014), Manual of DiagnosticTestsandVaccinesforTerrestrial Animals 2019, Chapter 2.1.3.,https://www.oie.int/fileadmin/Home/eng/Health_standards/tahm/2.01.03_BIOL_AGENT_SPECIF_RA.pdfErişim: 10.03.2021.

Gribble, L.A.,Tria, E.S., Wallis, L.,2015.The AMP Model. İçinde: Salerno R.M.,Gaudiosoi J. (Eds), LaboratoryBiorisk Management:BiosafetyandBiosecurity. CRC Press New York, syf. 36-39. 

WHO, 2006.BioriskmanagementLaboratorybiosecurityguidance. World HealthOrganization. 2006.

WHO, 2004.LaboratoryBiosafety Manual. 3^rd ed. Geneva. 2004.