BİR TEMİZODA KAÇA ÇIKAR?

Gerek yatırım masrafları gerekse işletme maliyetleriyle temizodalar gerçekten tasarım aşamasında üzerinde dikkatle durulması ve iyi planlanması gereken projelerdir. Bu nedenle fizibilite çalışmalarının da aynı doğrultuda uzun soluklu olması kaçınılmaz. Fakat özellikle ülkemiz şartlarında bu süreçler, hızlı atlatılmasında sakınca olmayan gereksiz bir zaman aralığı olarak -maalesef- görüldüğünden, standart mahal uygulamalarında mümkün olabileceği gibi hızlı bir bütçe fiyatı öngörülmek isteniyor. Bu elbette mümkün; fakat hiçbir veriyi netleştirmeden ve sadece alan hesabıyla belirlenmesi yanlış sonuçlar verebileceğinden, ileride ciddi mali problemlerle karşılaşılabilir. Kendisi için bağlayıcı olmadığını düşünerek bir fiyat söyleyen firmaların da, bir veriye dayanmadan ve sadece müşteriyi geri çevirmemek için verilen yanlış fiyat sonucunda gereksiz yere işin yapılmamasına ya da başlanan işin yanlış fizibilite nedeniyle yarım kalmasına neden olabileceğini bilmesi gerekir.

İşin en doğrusu, bu konu için net bir dokümantasyon var. Biz buna ‘Kullanıcı İstekleri Şartnamesi’ (User Requirement Specification – URS) diyoruz. Tüm bu bahsettiğim verileri detaylıca içeren, taşerona yapması gereken ve projeye dahil/hariç olan tüm maddeleri içeren bu şartnamenin en başta hazırlanmış olması gerekiyor. Fakat günümüzde ilaç ve elektronik sektörü dışındaki alanlarda kalite sistemi maalesef yeterli seviyeye henüz gelmediğinden, bu aşamayı zaten geçip, alınan verilerle doğrudan bütçelendirme aşamasına geçmek zorunda kalıyoruz.

Peki, nedir bu önemli veriler? Öncelikle proses doğru anlatılmalı. Yapılacak işin cinsi, hammadde-yarı mamul-bitmiş ürün akışları,  operasyon sırasında yanıcı veya insan sağlığına zararlı bir gaz ortaya çıkıp çıkmadığı, prosese özel gereksinimler ve özellikle içeride istenen temizlik sınıfı, sıcaklık ve bağıl nem aralıkları tam olarak belirlenmeli ve aktarılmalıdır. Uzun yıllardır temizoda sektöründe olan bir mühendis olarak bir örnek verebilirim: Detaylıca çalışıp bir bütçe fiyatı belirttiğimiz bir projenin daha sonradan nem aralığı önemli ölçüde değiştiği için toplam rakam 1,5 kat artmıştı. Bu örnek sanırım bu konunun üzerinde neden bu kadar ısrarla durmak istediğimizi yansıtacaktır.

Resmi bağlayıcılığımız genelde ISO 14644 üzerinde, ancak proses detayına ve içinde bulunulan sektöre göre EuGMP, FDA, WHO gibi birçok bağlayıcı unsur da devreye girebilir ve bu da tasarım ve dolayısıyla bütçelendirme aşamasında farklılıklar doğurabilir. Bu nedenle de kullanıcı ya da işverenin yapacağı prosesi, ortaya çıkaracağı ürünü, sorumlu veya içinde olduğu kurum ve kuruluşları, biliyorsa bağlı olacağı uluslararası standartları aktarması önem kazanmaktadır.

Teknik olarak kapasiteleri ve buna bağlı olarak maliyeti en çok etkileyen faktörlerden bir tanesi de temizoda içinde kullanılacak cihazların, daha doğru ifadeyle oda içinde ekstra ısı vermesi olası tüm ekipmanın ısıl yükleridir. Biz mühendisler, genel havalandırma projelerinde olduğu gibi, bir alan için gereken ısıtma ve soğutma kapasitelerini belirleyebilmek için ısı kazancı ve ısı kaybı hesapları yapmak zorundayız. Bu hesaplar içinde de en majör kalem, genelde oda içindeki makine ve cihazların etkisi olmaktadır. Bu nedenle, bir temizoda yapılması planlanırken, kullanılacak tüm ekipmanların kapasiteleri, güçleri, boyutları, çalışma aralıkları  –yaklaşık verilerle de olsa- belirlenmelidir. Genellikle en çok zorlandığımız noktalardan biri olduğundan, bu konuya özellikle dikkat çekmek isterim. Özellikle hiçbir ısıl yük bilgisi verilmeyen bir proje, ancak büyük bir maliyet aralığında tanımlanabilir. Diğer taraftan, kullanıcının hakkını yememek gerekir ki, birçok makine ve cihazın katalogsal olarak ısıl yük değeri bulunmamaktadır. Bu durumda en uygun çözüm, proje mühendisi ile detaylıca görüşmeler yaparak, kolay olarak elde edilebilen elektriksek yük üzerinden ilerlemek ve cihazın kullanım detaylarına göre bunun ısıl yüke çevrim oranını yaklaşık olarak belirlemek olabilir.

Burada belirlenen ısıtma-soğutma kapasitelerine göre gerekli sistemi dizayn etmek de ayrı bir farklılıklar dünyasıdır. Komşu alanlardan tamamen bağımsız olması gereken ya da istenen temizoda için aslında pek bir sorun yoktur. Gerekli olan tüm sistem tasarlanarak maliyeti belirlemek kolaydır, fakat sorun şu ki bu konudaki üst mertebe maliyetin mümkünse düşürülmesi için diğer alternatifleri de göz önüne almak gerekir. Örneğin,temizodanın konumlanacağı alanda/binada hâlihazırda bir soğuk su ya da sıcak su (veya buhar) sistemi varsa, bunların kullanımı maliyetleri oldukça aşağı çekebilecektir. Elbette sadece var olması yeterli değildir; yeterli kapasitenin olup olmadığı, çevrim sıcaklıklarının ve basıncının uygunluğu, tesisat mesafeleri gibi detaylar da ayrıca değerlendirilmelidir.

Tüm bu başlıkların yanında, bir temizoda sisteminin olmazsa olmazı basınçlandırma ise teknik olarak bu kadar karmaşık olmayan ve maliyet genelde o kadar büyük etkileri olmayan bir konudur. Bağlı olunan standarda ve proses gerekliliğine göre odalar arası negatif/pozitif basınçlandırma yapıldıktan sonra, temizoda mühendisinin görevi sistemin özel bir basınç diyagramını çıkarmaktır. Buradaki en dikkat çekilmesi gereken nokta şu ki; eğer odalar arasında veya temizodadan dış alana konveyör gibi bir boşluk gereksinimi varsa mutlaka belirtilmelidir. Oda içi basınç farklarından dolayı küçük bir boşluk dahi, zaten şartlandırılmış ve birçok kademe filtreden geçirilerek aslında pahalı olarak elde ettiğimiz havanın ciddi oranda kaçışına neden olacaktır. Bu nedenle, bu mecburi açıklıklarınimkânlar el verdiğince minimumda tutulması oldukça faydalıdır. Aynı sebepten dolayı, oda içinde mevcut odayı egzoz eden (Çeker ocak, biogüvenlik kabini, özel fırın, vb) cihazlar varsa, egzoz debisini de vererek mutlaka belirtilmelidir.

Son ana başlığımız olarak, sistemin beyni olarak otomasyonum önemini de ayrıca belirtmemiz gerekir. Teknolojinin getirdiği ve buna bağlı olarak gereksinimlerin arttığı birçok otomasyon senaryosu geniş bir maliyet aralığı olarak karşımızda durmaktadır. Basit bir kontrol ve izlemeden başlayarak, mevcut bir BMS sistemine bağlantı veya havalandırma bileşenlerinin ve temizoda içindeki tüm verilerin izlenip kayıt altına alındığı geniş bir ‘Monitoring’ sisteminin uygulamasına kadar olan bu aralık içinde tercihler veya zorunluluklar önceden belirlenmelidir.

Daha basitçe belirlenebilen diğer kalemleri de şöyle sıralayabiliriz: personel sayıları, partisyon sistemi talepleri (ilave kapı, cam, hava duşu, varsa özel istekler vs), mevcut alan yüksekliği ve oda içi talep edilen ortalama yüksekliği, havalandırma ekipmanlarının konumları, temizodanın mevcut bir alandaki konumu, basit bir çizimle de olsa talep edilen oda yerleşim planı ve varsa tüm bunlara ilaveten özel istekler…

Uzun bir süreç gibi görünse de tüm bu anlatılanlar, bir bütçelendirme için mutlaka alınması gereken bilgiler olduğundan özenle hesaplanması ve dikkate alınması gerekmektedir. Aslında, burada sadece bir fizibilite için gerekli ana başlıkları belirledik ve dikkat ederseniz hiçbir teknik ya da özel bir değer, formül, terim kullanmadan genel sistemler üzerinden ilerledik. Net bir fiyat ve kurulum süresi belirlenmesi için tüm bunlara ilaveten daha detaylı bilgileri netleştirmek için uzun bir süreç gerekmektedir.

Tüm bu anlattıklarımın işleri geciktirmek veya yatırımcıyı zora sokmak için değil, aksine en doğru maliyetin daha kısa zamanda belirlenmesi amacıyla kaleme alındığının anlaşılacağını umuyorum. Dünyanın ve ülkemizin gelişim sürecindeki önemli konulardan biri olan temizoda sektöründe, hiçbirimizin zaman ve maliyet kaybı gibi bir lüksü olmadığını hatırlatmak isterim. Her alanda olduğu gibi doğru sonuca ulaşmak için mutlaka çaba göstermek ve kolaydan elde edilen verilere şüphe ile bakmak gerekir. Karşımızdaki temizoda firmasının ve mühendisinin uzmanlığı ve çok çeşitli proje uygulamalarındaki esnekliği, sadece bir metrekare bilgisi üzerinden fiyat verebilecek tılsıma da sahip olduğu anlamına gelmemektedir. 

MAKİNE MÜHENDİSİ ORKUN ÖZKURT
1977 yılında Bursa’da doğdu. İlk-orta-lise eğitimini Kocaeli’de tamamladıktan sonra 1999 yılında Balıkesir Üniversitesi Makina Mühendisliği bölümünden mezun oldu. 2008 yılından bu yana çalışmakta olduğu, anahtar teslim temizoda ve soğuk oda projeleri yapan Termotes Ltd. Şti.’nde Proje Müdürü olarak görev yapmaktadır. Temizoda Teknolojileri Derneği yönetim kurulu üyesidir.