Nakavt olanın kaybedeceği bir müsabakada: İnsanlık koronavirüse karşı

Sıradan günlük rutinlerin sergilendiği, insan iletişiminin alışık olduğumuz şekilde gerçekleştiği dönemler. Birleşmiş Milletler’in özelleşmiş 17 örgütünden biri olan Dünya Fikri Mülkiyet Örgütü (World Intellectual Property Organization) ve Cornell Üniversitesi tarafından 2019 yılı Küresel Yenilik Endeksi1 yayınlandı. Gelecek yıllarda insan yaşamını etkileyecek 13 sağlık alanı bu planda sunuldu (Şekil 1). İnsan yaşamının iyileştirilmesine yönelik araştırmaların ve aksiyon planlarının alınmasına yönelik bir nevi öneri niteliğinde olan rapor incelendiğinde yeni nesil aşı ve tedavi sistemlerinin geliştirilmesi üzerinde durulmuştu (1). Raporun yayınlandığı yıl Covid-19 belki yoktu. Ancak tahminler gelecek yıllarda bulaşıcı hastalıkların artacağı yönündeydi.

Şekil 1. Gelecek yıllarda insan yaşamının iyileştirilmesine yönelik araştırma yapılması gereken sağlık alanları.

Covid-19 salgını geçen yıl adına çok aşina olmadığımız bir Çin şehrinde başladı. 2020’nin ocak ayı önemliydi. Avustralya’da görülen büyük yangınlar, bir ülkenin önemli bir generalinin öldürülmesi ve dünyada en tanınır 24 numaranın bir helikopter kazasında hayatını kaybetmesi bu aya denk geldi. Bu ay bir büyük olayı daha kaldırabildi. Koronavirüs kaynaklı rapor edilen ölüm 9 Ocak 2020 tarihliydi. Ayın sonunda hastalık kaynaklı vefat sayısı 100’ü geçmişti. Şubat ayına gelindiğinde diğer ülkelerde ilk vakalar tespit edilmeye başlamış ve genel itibariyle vefat sayısı 1.000’i, 20 Mart’ta 10 bini geçmişti (2). 11 Mart 2020’de Dünya Sağlık Örgütü düzenlediği basın toplantısıyla, Çin’de ortaya çıkan ve pek çok ülkeyi etkileyen koronavirüsü yayılma hızı, ciddiyeti ve gerekli önlemlerin alınması amacıyla pandemi olarak ilan etti. 21 Kasım 2020 DSÖ verilerine göre şu an 56 milyon 982 bin 476 doğrulanmış vaka ve 1 milyon 361 bin 847 doğrulanmış ölüm görüldü (3).

Birçok alanda insan yaşamını sağlıklı ve sürdürülebilir kılmak için sayısız projeler yürütülmekte ve raporlar sunulmakta. Bu süreçte de geleceğe ilişkin bazı öngörüler bulunmakta. Çok hızlı mutasyona uğramasa da virüsün olası bir mutasyona uğraması, sürü bağışıklığının gelişmesi, hali hazırda bulunmasa da etkili bir tedavi sürecinin bulunması, her ne kadar uzun süreli çalışmalar gibi gözükse de kişiselleştirilmiş tıp uygulamaları ve yaşadığımız bu dönemde en fazla medet umduğumuz bir ‘aşı’ acaba hastalığın seyrini nasıl etkilerdi. Geçmiş dönemli enfeksiyon hastalıklarına yönelik üretilen aşılar için aşı geliştirme süreleri incelendiğinde Covid-19 salgını için bilim insanlarının bu hedefe çok hızlı cevap verdiğini görüyoruz. Tifo aşısının 105 yıl, çocuk felci aşısının 47 yıl, rotavirüse yönelik aşının 33 yıl, hepatit B aşısının 16 yıl ve en erken aşı geliştirme süresinin ise 10 yıl ile kızamık aşısında (4) olduğu düşünüldüğünde; Covid-19’a yönelik aşı geliştirme süreçlerinde tüm dünyada yapılan araştırmaların çok iyi bir yerde olduğunu söylemek şu an için yanlış olmayacaktır. Hızlı sonuç elde etmenin başlıca nedeni özellikle rekabet halindeki birçok kuruluşun araştırma olanakları, donanım, bilgi birikimi ve kaynaklarını paylaşmasıdır. Ülkemizdeki araştırmacılar, kurumlar ve kuruluşlar da bu ana hedef kapsamında bir araya gelerek birlikte araştırma, geliştirme ve başarma bakış açısıyla etkili ve başarılı sonuçlar elde etmeyi planlıyorlar.

Bu kapsamda özellikle Covid-19’a yönelik tedavi edici unsurların elde edilmesi amacıyla ülkemizde Covid-19 platformu oluşturuldu. Birçok paydaşı bulunan bu platform, paydaşlarına etki oluşturmaları için bir arada çalışma fırsatı verdi (Şekil 2). Bu platformda 10’u ilaç, 7’si aşı geliştirme olmak üzere toplam 17 proje aktif olarak faaliyet göstermekte. Bu yedi aşı projesinden toplam sekiz aşı adayının dördü klinik faz aşamasına gelmiş bulunmakta. Diğer dört aşı adayının da 2020 yılı sonu veya en geç 2021 başına kadar diğer projelerle arasını kapatması beklenmekte.

Şekil 2. Covid-19’a karşı etki oluşturan paydaşlar.

Ülkemiz salgına karşı etkili ve sürdürülebilir bir aksiyon veya aksiyonlar üzerinde çalışırken dünyadaki aşı çalışmalarına da göz atmakta fayda var. 2020 yılı kasım ayının sonlarını yaşadığımız şu günlerde bazı firmalar üretim sürecine yaklaşmış bulunuyorlar.
Dünya çapında şu anda 237 aşı geliştirme çalışması yapılmakta ve bu projelerden 40’ı klinik araştırma aşamasına geçmiş durumda. Hali hazırda araştırmaları sona yaklaşmış aşı adayları ve bu aşıların çeşitlerini Tablo 1’de inceleyebilirsiniz.



Aşı geliştirme süreçlerinde karşılaşılabilecek bir engel: Milliyetçilik
Üretilecek aşıların tüm dünyada salgının olumsuz etkilerini en aza indirecek yeterli bir kaynak olacağı düşünülse de Kasım ayının ikinci yarısında bazı güçlü ülkelerin nüfuslarını kapsayacak doz sayısından çok daha fazla aşıyı rezerve ettiği haberleri medyada duyulmaya başladı.
Pandemi gibi beklenmedik olağanüstü durumlar milliyetçilik duygularının ortaya çıkmasına neden olabilir. Sağlık hizmetleri ve sağlık bakımı gibi süreçlerde hissedilebilecek bu tutum aşı yarışını şekillendirebilir ve ileride olası ipi göğüsleyecek onaylanmış aşıların temininde bazı engelleri aşmayı gerektirebilir.
2021 itibariyle en az üç veya dört aşının onay alabileceğini varsayıyoruz. Ancak aşı üretimi ve dağıtımı için küresel ölçekte bu süreci büyütmek, kullanılacak milyarlarca cam şişe, kauçuk tıpa, yeterli donanıma sahip depo veya depolama ortamı/ekipmanı, büyük miktarlarda kimyasal, laboratuvar ekipmanı ve etkin nakliye gibi eşi görülmemiş zorluklar ile karşılaşabilir. Lateks Vietnam, Malezya ve Liberya gibi ülkelerde yetişen ağaçlardan, aşı içeriğinde bulunan bir madde Şili’deki nadir bir ağaçtan ve aşı üretim süreçlerindeki birçok madde çeşitli ülkelerden temin edilmekte. Aşı ve ilaç geliştirme süreçlerinde bazı ülkeler araştırma geliştirme çalışmalarına ağırlık verirken, Çin ve Hindistan gibi ülkeler çeşitli etken maddelerin üreticileri ve tedarikçileri konumundalar. Şu an genel itibariyle dünyada bir aşı üretmeye ve bunun dağıtımını yapmaya hazırlamak yerine, ben temelli bir sağlık hizmeti milliyetçiliği kendini hissettiriyor. Hatta bazı ülkelerde kritik sağlık hizmetlerinin ihracatında sınırlamaların yapıldığına dair haberler duyulmakta. Tabi ki her ülke kendi toplumunu ve sürdürülebilirliğini ilk başta düşünmek zorunda olsa da bu tarz durumlar küresel planlamaları ve düzenlemeleri zorlaştırabilir. Bu tarz tedarik zincirinde karşılaşılabilecek olası bir uluslararası olumsuzluk nedeniyle bazı ülkeler kendi içlerinde ulusal çözümler aramaktalar.
Onaylanabilecek aşı/aşıların hiçbir siyasi, milliyetçi ve finansal engele takılmadan dünya çapında aşıya eşit erişimi sağlamak için COVAX kuruldu. COVAX’ın girişimleri devletleri iş birliği içinde çalışmaya sevk etmekte ve an itibariyle 184 ülke COVAX’tan aşı alma konusunda kararlı. Bazı büyük devletler ilk başta milliyetçi bir tutum sergileyerek COVAX girişiminin dışında kalmayı seçmiş olsalar da yakın bir dönemde Çin, aşıların küresel bir kamu malı olduğunu ilan ederek COVAX’a katıldığını bildirdi.
Aşı süreçlerinde milliyetçilik riskini en aza indirmek için tedarik ve üretim zincirinin çeşitlendirilmesi, ürünlerin ihracat kısıtlaması ile bloke edilme olasılığına karşı aşı üretiminde elzem ürünlerin tek bir yerde üretilmemesi hedeflenmekte. Sonuçta COVAX gibi kurumlar sadece Covid-19 için değil, ileride karşılaşılabilecek salgınlara karşı tüm dünyanın aşılanmadan salgınların bitmeyeceğine ve tüm insanlığın korunana kadar hiçbir kimsenin korunmadığına inanıyor (6).

Dr. Öğr. Üyesi Emir Alper TÜRKOĞLU
Sağlık Bilimleri Üniversitesi
Hamidiye Eczacılık Fakültesi
Farmasötik Biyoteknoloji Anabilim Dalı

Kaynaklar:
Cornell University, INSEAD, and WIPO (2019); The Global Innovation Index 2019: Creating Healthy Lives—The Future of Medical Innovation, Ithaca, Fontainebleau, and Geneva.
Covid-19: Milestones of the global pandemic, https://www.bbc.com/news/world-54337098 Erişim tarihi: 21.11.2020.
DSÖ COVID-19 web sayfası, https://bit.ly/2V0XigR Erişim tarihi: 21.11.2020.
Time to develop a Vaccine web sayfası, https://www.avac.org/infographic/time-develop-vaccine Erişim tarihi: 21.11.2020.
COVID-19 VACCINE TRACKER web sitesi, https://www.covid-19vaccinetracker.org/ Erişim tarihi: 27.11.2020.
The next vaccine challenge: Nationalism https://www.politico.com/news/2020/10/28/covid-vaccine-challenge-nationalism-433023 Erişim tarihi: 26.11.2020.

Dipnot
1 Global Innavation Index: Belirli ölçütlere göre ülkelerin inovasyon performanslarının ve sıralamalarının gösterildiği kaynaklardır.